Ayak koruyucular hakkında genel bilgiler

Ayak koruyucular ile, düşme, delinme, kayma gibi nedenlerle meydana gelebilecek ayak veya bacak yaralanmalarından uygun özellikte ayakkabı giyerek korunmak mümkün

Ayak koruyucular hakkında genel bilgiler

Sosyal Güvenlik Kurumu’nun 2014-2020 yılına ait iş kazası ve meslek hastalıkları istatistiklerine göre ayak ve bacak bölgesinin maruz kaldığı darbeler sebebiyle yaralananların oranı %27,5’dır.

Çalışma ortamında düşme, delinme, kayma gibi nedenlerle meydana gelebilecek ayak veya bacak yaralanmalarından uygun özellikte ayakkabı giyerek korunmak mümkündür.  Ayak koruyucu donanım kullanılması gereken durumlardan bazıları;

• Ağır nesnelerin ayağa düşme tehlikesi olduğunda,
• Normal ayakkabıları delebilecek özellikte olan çivi, metal parçası gibi keskin nesneler çalışma ortamında bulunduğunda,
• Erimiş metallerle yapılan çalışmalarda,
•  Sıcak, ıslak veya kaygan zeminlerin bulunduğu ortamlarda,
•  Elektrik kaynaklı tehlikeler bulunduğunda,

Kullanılacak olan ayak koruyucu çeşitleri birçok kişisel koruyucu donanımda olduğu gibi çalışma ortamına ve yapılan işe bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Bu sebeple kişisel koruyucu donanım seçerken işyeri ortamının risk değerlendirilmesinin incelenmesi oldukça önemlidir.

Bu sayede çalışma ortamına uygun seçim yapılarak koruma sağlanabilir. Bu kısımda ayak koruyucu seçerken dikkat edilmesi gereken hususlar, çeşitleri, karşılaması gereken şartlar, bakım ve kullanım koşulları ile tüketiciye verilmesi gereken bilgiler anlatılmıştır.

Ayak Koruyucu Çeşitleri

Çalışma hayatında kullanılmakta olup kişisel koruyucu donanım kapsamına giren çeşitli ayak koruyucular ve ilgili standartları aşağıda listelenmiştir. Bu standartlar her bir ayak koruyucu tipine göre farklıdır.

Ayrıca sağlanması gereken teknik ve performans koşullarını içerir.
1. Emniyet Ayakkabıları (TS EN ISO 20345)
2. Koruyucu Ayakkabıları(TS EN ISO 20346)
3. İş Ayakkabıları (TS EN ISO 20347)

Emniyet Ayakkabıları (Safety Footwear)

Çalışanları kaza anında ortaya çıkabilecek yaralanmalardan koruyucu özelliklere sahip ayak giyecekleridir. TS EN ISO 20345’e göre giyen kişiyi, kaza anında ortaya çıkan yaralanmalardan koruyucu özellikleri olan, burun koruyucusu takılmış, en az 200 Joule (yaklaşık 20 kg lık bir cismin 1 metreden düşmesine eşit)’lük enerji seviyesinde deneye tabi tutulduğunda, darbeye karşı, en az 15 kN (yaklaşık 1,5 ton)’luk sıkıştırma kuvveti ile sıkıştırmaya karşı koruma sağlayacak şekilde tasarlanmış ayak giyecekleri olarak tanımlanmışlardır.

Yapıldıkları malzemeye bağlı olarak Sınıf I ve Sınıf II şeklinde ikiye ayrılır. Sınıf I tamamı kauçuk veya tamamı polimer esaslı olanlar hariç, deri veya diğer malzemelerden yapılmış;Sınıf II tamamı kauçuk veya tamamı polimer esaslı (örneğin, tamamen kalıplanmış) ayak giyeceği olarak sınıflandırılmıştır. Ayrıca düşen obje ve ezilmelere karşı dayanımı olan burun koruyucularına sahiptir. Elektriksel özellikler bakımından anti statik, iletken ve yalıtkan ayak giyeceği olarak sınıflandırılır.

Emniyet ayak giyeceklerinin sağlaması gereken performans özellikleri ilgili standartta zorunlu ve ilave özellikler olarak ikiye ayrılmıştır. Bu özellikler ayak giyeceğinin kısımlarına göre sıralanmıştır. Aşağıda emniyet ayak giyeceğinin kısımları belirtilmiştir.

emniyet ayak giyeceğinin kısımları

•  Saya, ayak giyeceğinin üst kısmını,
•  Astar, sayanın iç yüzeyini kaplayan malzemeyi,
•  Taban astarı, genellikle ayakkabının kalıplanması esnasında sayanın bağlandığı ayakkabının temelini veya esasını oluşturmak amacıyla kullanılan ve çıkarılamayan bileşeni,
•  Gamba, ayakkabının yan yüzlerinden her birini,
• Mostra, taban astarının tamamını veya bir kısmını kaplamak amacıyla kullanılan çıkarılabilir veya çıkarılamaz ayak giyeceği bileşeni,
•  Ökçe, ayakkabı altının topuğa rastlayan yüksek bölümünü,
•  Dil, ayakkabı bağlarının altında kalan saya parçasını,
•  Diş, taban dış yüzeyinin çıkıntılı kısmını ifade eder.

Saya yüksekliği, Taban performansı, Burun koruyucusu, Sızdırmazlık, Belirli ergonomik özellikler, Kayma direnci, Saya kalınlığı, Yırtılma dayanımı, Kopma özellikleri, Esneme direnci, Su buharı geçirgenliği ve katsayısı, pH değeri, Hidroliz, Krom (VI) içeriği gibi konularda standartta belirtilen performans değerlerini ilgili sınıfına göre sağlamalıdır.

Yukarıda bahsedilen zorunlu özelliklere ek olarak çalışma koşullarına göre kullanılacak olan emniyet ayak giyeceklerini belirlemek amacıyla ilgili standartta ilave özellikler tanımlanmıştır. Bu sayede çalışma ortamına uygun ayak giyeceği seçilebilmektedir. İlgili semboller ve açıklamaları aşağıda belirtilmiştir.

İlave Özellikler ve Sembolleri   

P: Nüfuziyet direnci: Ayak koruyucu tabanının en az 1100 Newton’ luk (Yaklaşık 110 kg’lik) kuvvete karşı dayanıklı olduğunu gösterir.
C: Ayak koruyucunun elektriksel olarak iletken özelliklere sahip olduğunu gösterir. (Elektrik
direnci 0 kΩ ila 100 kΩ arasındadır.)
A: Ayak koruyucunun elektriksel olarak anti statik özelliklere sahip olduğunu gösterir. (Elektrik direnci 100 kΩ un üzerinde 1000 MΩ a eşit veya daha azdır.)
HI: Ayak koruyucunun sıcak ortamlardaki yalıtımı ölçülür.
CI: Ayak koruyucunun soğuk ortamlardaki yalıtımı ölçülür.
E: Topuk kısmına uygulanan enerji ayak koruyucu tarafından belli oranda emilerek kullanıcının ayak sağlığı korunur.(en az 20 Joule)
WR: Ayak koruyucunun içine su geçirmediğini gösterir.
M: Ayak tarağını dışardan gelebilecek darbelere karşı koruduğunu gösterir.
AN: Ayak bileğini dışardan gelebilecek darbelere karşı koruduğunu gösterir.
CR: Sayanın kesilmeye karşı dirençli olduğunu gösterir.
WRU: En fazla %30 su geçirgenliği olduğunu gösterir.
HRO: Yaklaşık 300 C sıcaklığa kadar olan sıcaklıklarda belli bir süre için dayanımı olduğunu gösterir.
FO: Fuel oil’e temas ettiğinde hacminin %12’den fazla artmadığını gösterir

Koruyucu Ayakkabılar (Protective Footwear)    

TS EN ISO 20346’ya göre Koruyucu Ayakkabıları giyen kişiyi, kaza anında ortaya çıkan yaralanmalardan koruyucu özellikleri olan, burun koruyucusu takılmış, en az 100 J’luk enerji seviyesinde deneye tabi tutulduğunda, darbeye karşı, en az 10 kN (1 ton) ’luk sıkıştırma kuvveti ile sıkıştırmaya karşı koruma sağlayacak şekilde tasarlanmış ayak giyecekleridir.

Emniyet ayak giyecekleriyle karşılaştırıldığında ortak özelliklerinin yanında daha düşük koruma seviyesine sahip yönleri de bulunmaktadır. Emniyet Ayakkabıları gibi yapıldıkları malzemeye bağlı olarak Sınıf I ve Sınıf II şeklinde ikiye ayrılır. Ayrıca düşen obje ve ezilmelere karşı dayanımı olan burun koruyucularına sahiptir. Emniyet ayak giyeceklerinden farklı olarak daha düşük bir enerji seviyesinde koruma sağlar.100 Joule (yaklaşık 10 kg’lik cismin bir metreden düşmesine eşit) Elektriksel özellikler bakımından anti statik, iletken ve yalıtkan ayak giyeceği olarak sınıflandırılır.

Koruyucu Ayakkabılar TS EN ISO 20346 standardında belirtilen performans koşullarınısağlamalı ve işaretlemesinde standart numarası gösterilmelidir.Emniyet Ayakkabıları gibi koruyucu ayak giyeceklerinin sağlaması gereken performans özellikleri ilgili standartta zorunlu ve ilave özellikler olarak ikiye ayrılmıştır. Bu özellikler emniyet ayak giyeceklerinin sahip olması gereken özelliklerle aynı olup aşağıdaki tabloda listelenmiştir.

İş Ayakkabıları (Occupational footwear)

TS EN ISO 20347’ye göre İş Ayakkabıları giyen kişiyi, mekanik risklerden herhangi biri hariç olmak üzere (darbe veya sıkışma) kaza sırasında meydana gelebilecek olan yaralanmalardan koruyucu özellikleri olan ayak giyeceğidir. Emniyet ve koruyucu ayak giyecekleriyle karşılaştırıldığında burun koruyucusu olmadığından darbe ve sıkışma gibi durumlara karşı koruma sağlamaz.

Ayak Koruyucu Seçerken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Çalışma Şartları

iş kazası resmi

Çalışanların güvenliğini sağlamak ve olası yaralanmaların önüne geçmek için ayak koruyucu seçerken yapılan işle beraber çalışma ortamında bulunan tehlike ve riskler analiz edilmelidir. Bu sayede uygun ayak koruyucu seçilebilir. Örneğin ortamda çivi, metal parçası gibi delici veya yaralayıcı maddeler varsa kullanılan ayakkabı delinmeye karşı dirençli olmalıdır.

Ortamda elektrik kaynaklı tehlike bulunduğunda yapılan iş göz önüne alınarak kullanılan ayak koruyucu tipi iletken, anti statik veya yalıtkan olarak seçilebilir. Ayak koruyucuların hangi tehlike ve risklere karşı koruma sağladığı işaretlemelerinden anlaşılabilir.

Ergonomi

Ayak koruyucunun ergonomisi koruma tipi kadar önemlidir. Kullanıcı ayakkabıyı giydiğinde aşağıda ki şartların sağlanıp sağlanmadığında dikkat etmelidir.

1. Ayak giyeceğinin iç yüzeyinde tahriş veya yaralanmaya neden olacak şekilde pürüzlü, keskin veya sert yüzeyler var mı (elle kontrol)?
2. Ayak giyeceğinin giyilmesini tehlikeli hâle getirdiğini düşündüğünüz özellikler bulunmakta mı?
3. Bağlama yeterince ayarlanabilir mi (gerekli ise)?
4. Aşağıdaki hareketler sorun yaşanmadan yapılabiliyor mu?
a. Yürüme
b. Basamak çıkma
c. Diz çökme/çömelme

Elektriksel Özellikler

Ayakkabıları kullanmadan önce olası kazaları önlemek için elektrik tesisatınıntopraklamasının ideal sınırlar içinde olması, makine, cihaz ve teçhizat bakımlarının periyodik olarak yetkili kişiler tarafından yapılması gerektiği unutulmamalıdır.

Ancak bu koşullar altında ayak koruyucular etkili bir koruma sağlayabilir. Aksi takdirde diğer kkdlerde de olduğu gibi tek başlarına ideal bir koruma seviyesine ulaşamaz. Ayak koruyucular elektriksel özellikleri bakımından iletken, antistatik ve yalıtkan olmak üzere üçe ayrılır.

İletken Ayakkabı

Elektrostatik yüklerin en kısa sürede en aza indirilmesi gereken yerlerde (patlayıcılarla çalışıldığında) kullanılan ve direnci 0 kΩ ile 100 kΩ aralığında olan ayak giyecekleridir. İletken zemin, iletken paspas ya da iletken yolluk üzerinde çalışanlar ark/kıvılcım oluşturmayan iletken ayakkabı giymelidirler.

Zaman içerisinde kullanımdan, toz, çamur, yağmur gibi dış şartlardan dolayı iletkenlik seviyesi büyük farklılıklar gösterebilir. Olası kazaları ve yaralanmaları önlemek için ayakkabının bakım şartlarına uyulmalıdır. İletken ayakkabıların kullanılması durumunda, zemin direnci ayakkabı tarafından sağlanan korumayı geçersiz hale getirmeyecek şekilde olmalıdır. Yani iletken ayakkabı kullanılacaksa zeminin de iletken özellikte olması gerekir.

Çalışanlar ayakkabılarının tabanını temiz tutmalıdır. Çünkü ayakkabı tabanında toplanan çamur, kir ve tozlar ayakkabı tabanının zeminle temasını keserek elektrik iletimini zorlaştırır. Ayrıca yine elektrik iletimini zorlaştırdığı için iletken ayakkabıyı kullanan kişi ayak pudrası kullanmamalı, ipek, yün ya da naylon çorap giymemeli, pamuklu çorap tercih edilmelidir. Güvenli kullanım için ayakkabıların elektrik direnci periyodik olarak ölçülmelidir.

Anti-statik Ayakkabı

Muhtemel patlayıcı ortamlarda çalışma esnasında herhangi bir elektrikli aparat veya elektrik yüklü parçada meydana gelen yük birikmesinden kaynaklanan çarpılma riskinin tamamen ortadan kaldırılamaması durumunda kullanılan ve direnci 100 kΩ’un üzerinde ve 1000 MΩ’a eşit veya daha az olan ayak giyecekleridir. Antistatik ayak giyeceklerinin sadece ayak ile zemin arasında direnç sağlaması nedeniyle elektrik çarpmasına karşı yeterli korumayı sağlayamaz.

Çalışılan ortamın zeminin de kullanılan ayakkabı gibi antistatik özellikte olması gerekmektedir. Kullanıcılar, ayak giyeceklerinin bazı durumlarda (aşırı ıslak ortamlarda, topraklama sisteminin yeterli olmadığı yerlerde çalışma gibi) yeterli koruma sağlayamayacağının ve giyen kişiyi korumak için her zaman ilave önlemlerin alınması gerektiğinin farkında olmalıdır.

Yalıtkan Ayakkabı

Alçak gerilim tesislerinde (1000 Volt’un altı) yük altında çalışanların elektrik kaynaklı kazalardan korunması için kullanılan ayakkabılardır. Ayaklar vasıtasıyla vücut boyunca tehlikeli akımın geçmesini önleyerek, elektrik çarpmasına karşı korumaktadır. TS EN 50321 standardında belirtilen performans koşullarını sağlamalıdır. Aşağıdaki tanımlanmış olan anma gerilimli elektriksel tesislerde veya bu tesislerin yakınında kullanılmalarına göre elektriksel sınıflara ayrılmalıdır.

Elektriksel sınıf 00, anma gerilimi 500 V alternatif akım ve 750 V doğru akım olan tesisler Elektriksel sınıf 0, anma gerilimi 1000 V alternatif akım ve 1500 V doğru akım olan tesisler içindir.

İlk kullanımdan önce ve ardışık kullanmalar arasında uygun bir kutuda veya konteynırda depolanmalıdır. Kesinlikle sıkıştırılmamalı, katlanmamalı veya herhangi bir ısı kaynağına yakın saklanmamalıdır. Uzun süre güneş ışığına, suni ışığa veya diğer ozon kaynaklarına maruz bırakılmamalıdır. Depolama sıcaklığı (20 ± 15) oC aralığında tutulmalıdır. Her bir kullanımdan önce dikkatli bir şekilde gözle muayene yapılmalıdır.

Mekanik veya kimyasal hasarlar veya hafif çatlama belirlendiğinde kesinlikle kullanılmamalıdır.
Ayakkabının üst kısmı kuru olmalıdır. Kısmi olarak yalıtkan özelliklerini azaltabilen kesilme, delinme, mekanik veya kimyasal hasar riskinin olduğu durumlarda kullanılmamalıdır. Ayak giyecekleri, üst kısmının tepesi (yaklaşık 10 cm) ıslak veya nemli olacak şekilde ıslak şartlarda kullanılırsa bu durumda yalıtkan özellikleri kısmen veya tamamen yok olacaktır. Dolayısıyla bu tip çalışma ortamlarında kullanılması tehlikelidir.

İşaretleme

Emniyet, koruyucu ve iş ayakkabıların her bir parçasına, sahip olduğu özellikleri (Numara, İmalatçının tanıtıcı işareti, İmalatçının tasarım tipi, İmalat yılı ve üç aylık imalat periyodu, İlgili standarda atıf, sağlanan korumaya uygun kategori gösteren bilgiler açık ve kalıcı olarak kabartma veya damgalamayla işaretlenmelidir. Aşağıda belirtilen bilgiler açık ve kalıcı olarak (kabartma, damgalama) işaretlenmelidir.

a) Numara,
b) İmalatçının tanıtıcı işareti,
c) İmalatçının tasarım tipi,
ç) İmalat yılı ve üç aylık imalat periyodu,
d) İlgili standardın adı TS EN ISO 20345, TS EN ISO 20346, TS EN ISO 20347
e) Sağlanan korumaya uygun sembol/semboller ve/veya kategorisi
f) CE işareti,

Emniyet Ayak Giyeceği Etiketi

• Ayrıca elektriksel olarak yalıtkan özellikli ayakkabıların işaretlemesi EN 20345, EN 20346 ve EN 20347’de gerekli görülen işaretlemelere ek olarak aşağıda belirtilen maddelerle işaretlenmelidir. (Şekil 30’ da gösterilmiştir.)
  Sembol (çift üçgen),
•  Sınıf,
•  Seri veya parti numarası,

İmalat ayı ve yılı, ilave olarak, ayak giyeceklerinin her bir birimi kullanma tarihini, muayene tarihini veya her bir periyodik muayene tarihini yazmak için bir şeride veya aralığa sahip olmalıdır.

Yalıtkan Ayakkabı İşaretlemesi

Her ayak koruyucunun kendine ait işaretleme kategorileri bulunmaktadır. Söz konusu kategoriler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir;

Emniyet ayakkabılarının işaretleme kategorileri

Koruyucu ayakkabılarının işaretleme kategorileri

İş ayakkabılarının işaretleme kategorileri

Üretici Tarafından Tüketiciye Sağlanması Gereken Bilgiler

Üreticiler “Kişisel koruyucu donanımların işyerlerinde kullanılması hakkında yönetmeliğe” göre Türkçe kullanım kılavuzunu tüketiciye sağlamak zorunludur. Ayrıca TS EN ISO 20345, TS EN ISO 20346 ve TS EN ISO 20347’ye göre aşağıdaki bilgiler de tüketiciye sağlanmalıdır.

a) İmalatçı ve/veya yetkili temsilcisinin adı ve tam adresi,b) Tip muayenesini yapan onaylanmış kuruluş; Kategori III ürünleri için AB Direktifi 89/686/EEC’in 11.Maddesinde tanımlanan onaylanmış kuruluş,
c) İlgili standarda atıf, (TS EN ISO 20345, TS EN ISO 20346 ve TS EN ISO 20347),
ç) Herhangi bir piktogram, işaretleme ve performans seviyesinin açıklaması,
d) Uygulanabilirse, ayak giyeceklerine uygulanmış deneylerin basit açıklaması,
e) Kullanıcı için talimatlar:
1) Gerekli ise, kullanım öncesi giyen kişi tarafından yapılacak deneyler,
2) İlgili ise, giyme şekli ve ayak giyeceğinin nasıl giyilip çıkarılacağı,
3) Uygulama (muhtemel kullanımlar ile ilgili temel bilgi ve ayrıntılı bilgi verildiğinde, bunun kaynağı),
4) Kullanım sınırları (örneğin, sıcaklık aralığı),
5) Bakım kontrolleri arasındaki azami zaman aralığı ile birlikte depolama ve bakım talimatları (önemli ise, tanımlanan kurutma işlemleri),
6) Temizleme ve/veya bulaşmanın giderilmesi için talimatlar,
7) Eskime son tarihi veya eskime süresi,
8) Uygunsa, karşılaşılması muhtemel sorunlara karşı ikazlar (değişiklikler, örneğin, ortopedik ayak giyecekleri, tip onayını geçersiz hale getirebilir),
9) Yardımcı olacaksa, ilave gösterimler, parça numaraları, vb.
f) İlgili ise, aksesuarlara ve yedek parçalara atıf,
g) İlgili ise, taşıma için uygun ambalajlama tipi.

Ayakkabının bakımı

Ayak giyeceklerinin kullanım ömrünü uzatmak için kuru ve havalandırmalı bir yerde doğrudan sıcaklığa maruz kalmayacak halde saklanmalıdır. Üstündeki toz ve kir nemli bir bez veya fırça ile periyodik olarak temizlenmelidir. Ayrıca uygun bir boya ile düzenli olarak boyanmalıdır.

NİG KKD Komisyonu